In het Spoor van Coenraad de Buys

Michiel van Dam is dol op boeken en op motorreizen. Zijn eerste Zuid-Afrikaanse motoravontuur was in 1988. Sindsdien heeft hij er veel motortochten gemaakt en stapels boeken verzameld. Nu combineert hij zijn twee voorliefdes in de artikelenserie PadVat, op de motor in het spoor van Zuid-Afrikaanse schrijvers en boeken over Zuid-Afrika.

Als ik door de hoofdstraat van Swellendam rij zingt er een liedje door mijn hoofd.
Mijn naam is Coenraad Buys,
ek kom van Swellendam.
Die Brittes wil mij beetkry
en by die nek ophang.
Die rokerig donkere zangstem is niet van Johnny Cash maar van Rian Malan, die we ook kennen als journalist en auteur van het boek My Traitor’s Heart.

Rian’s songtekst gaat over Coenraad de Buys, een controversiële figuur van legendarische status. De Buys, ook kortweg Buys genoemd, verliet rond 1900 de Kaapkolonie waarin hij met zijn zwarte en gekleurde echtgenotes niet welkom was en trok met die harem en hordes kinders, aangevuld met deserteurs, ontsnapte slaven en andere vrijheidszoekers over de grenzen van de Kaapkolonie, de binnenlanden van Afrika in.

De Zuid-Afrikaanse auteur Willem Anker publiceerde in 2014 zijn “grensroman” over Buys, die in 2017 bij uitgeverij Podium in Nederlandse vertaling verscheen. In het boek voert Anker de hoofdpersoon Alom-Buys op, een entiteit tussen hemel en aarde, tussen verleden en heden. Het boek bevat niet alleen gewelddadige scenes, maar ook expliciete seksuele passages die in Zuid-Afrika aanstootgevend zijn, zoals ooit de pennenvruchten van Cremer en Wolkers dat in Nederland waren.

Ik kom langs de witgekalkte drostdy Swellendam, ooit het plaatselijke gezagscentrum van de VOC, nu een heemkundig museum. Het meeste verkeer gaat over de N2, maar ik slinger door de bochten van de Tradouw-pas naar de Kleine Karoo, waar de Zuid-Afrikaanse versie van de USA Route 66 doorheen gaat. Route 62 heeft eenzelfde ontstaansgeschiedenis als de Amerikaanse klassieker en ook Route 62 kwam in een Doornroosjeslaap, nadat de Highway N2 tussen Kaapstad en Port Elizabeth werd aangelegd.

In de Lange Cloof werd Coenraad geboren op zijn vader’s boerderij Ezelsjag. Na wat omzwervingen kreeg ook Coenraad er zijn plaas Opkoms. Iets voor Kareedouw vind ik een bordje dat daarheen wijst. Zuid-Afrika is net als Nederland een land van hekken. Vroeger zaten die gewoon met een stukje ijzerdraad dicht, maar tegenwoordig zit uit angst voor plaasmoorde alles achter slot en grendel. Helaas is nergens een bordje met ’n selfoonnommer te bekennen. Ik laat het stofpad naar Opkoms dus links liggen en rij verder het binnenland in.
Daar is spore in die sand en stories oor die spore en verder net verlange en wind.

Halverwege het Buysboek van Anker overvalt me, net als bij de boeken van de Amerikaanse schrijver Cormac McCarthy, een zekere vermoeidheid. Ja, nou weten we het wel, met alle geweld en gruwel, kommer en kwel, verdoemenis en hel. De scène waarin Buys zijn ouwe makker Windvogel doodschiet, omdat die het met een van Buys’ vrouwen heeft aangelegd, laat een rotsmaak achter die ik maar niet kwijtraak.

Gelukkig waait over de R62 de geur van zondoorstoofde aarde en raak ik in de ban van het traag veranderende landschap, vanaf de ene golving in de weg naar de volgende.
Uit die saal bekyk ek die bossies en grasse en doringbome en die mierhope soos torings van Babel.

Na Swellendam was Graaff-Reinet de laatste buitenpost van de VOC in Afrika. Het nu keurige stadje was in Coenraad’s tijd een echte frontier town, waar het recht van de sterkste gold en de VOC-vertegenwoordiger zo nu en dan met de staart tussen de benen naar de Kaap terugvluchtte. Hier was de rebelse Coenraad in zijn element.

Buys was ook de Britse bestuurders op de Kaap een doorn in het oog. Zij verklaarden hem vogelvrij, met een prijs van duizend rijksdaalders op zijn hoofd.
Onder my naaste is ek bekend als Vogelvry Buys. Hulle beswadder my iedere kans wat hulle kry. Koning van die Basters… als die gespuis wil klets oor my kleurvolle kroos, dan is dit reg met my… Maar die praatjies oor die prys op my kop begin my irriteer. Ek is ’n vrye man, verdomp. Nie so vry soos ’n vogel nie, maar vry soos hierdie vervloekte burgers rondom my.

Ook in de binnenlanden van Zuid-Afrika drong het nieuws door van een revolutie in het verre Frankrijk. Vrijheid, daar hadden de Boeren wel oren naar, Gelijkheid en Broederschap was een ander verhaal.
Na die duiwel met die gelykheid en die broederskap. Maar vryheid klink na ’n plan.

Met zijn onaangepaste gedrag en zijn hang naar ongeremde vrijheid trok Coenraad zich niets aan van de Kaapse wetten en grenzen zoals de Visrivier en de Oranjerivier.
Ek loop gereeld rond oorkant die grens. Geen Caabse vent met sy sykouse en gegeurde poeier in sy pruik gaan vir my vertel watter rivier ek nie mag oorsteek nie…
Onder die fakken Engelse sal ek nie bly nie. Ek gooi ’n fakkel op die dak en kyk hoe die riethuis afbrand. In die jaar 1785 laat ek alles wat ek ken agter en trek ooswaarts. Ons trek door die binneland, volg die uitgetrapte routes van ons vroeëre beweging naar die limiete van die Kolonie… Jy kan nie een rondloper maak stilsit nie… Daar is plekke wat my nog nie gesien het nie.

Aan de overkant van de Grote Vis woonde Buys bij de Xhosa-koning Ngqika wiens moeder Yese hij eveneens tot vrouw nam. Buys vertaalde daar voor de Nederlandse missionaris Kemp, die tussen de Xhosa het Woord Gods kwam verspreiden. Tussen de twee mannen ontstond een vriendschap en aan Kemp’s dagboek danken we ook beschrijvingen van zijn ervaringen met Buys, waar Willem Anker dankbaar gebruik van heeft gemaakt.

Coenraad ontleende zijn speciale status in de binnenlanden niet aan zijn blank-zijn, maar aan zijn geweer en kruithoorn. Daarmee was hij heer en meester en zagen stamhoofden hem liever in hun eigen kraal dan in die van hun tegenstanders.

Kruit en klere word skaars as ’n mens wegkruip… Sonder skietgoed is ons dreigemente leeg soos ons roers en lope… Als ons laatste kruit uitgeskiet is, sal ons gejag word soos die diere van die veld.
Een Schotse deserteur in zijn gezelschap weet hoe ze zelf kruit kunnen maken en zo kan de Koning van die Basters verder regeren, totdat zijn kruithoorns weer leeg zijn.

In Zuid-Afrika zijn ontelbaar veel illegale vuurwapens, afkomstig uit buurlanden zoals Mozambique. Die worden gebruikt bij bendeoorlogen en andere criminele activiteiten. Voor veel blanke Afrikaners is wapenbezit even heilig als voor NRA-leden in de Verenigde Staten. Zij komen in het geweer als de regering legaal wapenbezit wil beperken.
Maar: Afrikaners zijn ook de liefste mensen ter wereld, overal word ik geholpen en uitgenodigd. Zoals Niels Posthumus schrijft in zijn boek Alle problemen begonnen bij Van Riebeeck: ‘zo’n typisch conservatieve Afrikaner: buitengewoon hartelijk en gastvrij, maar tegelijkertijd stuitend racistisch.’

In de buurt van Lydenburg ga ik op bezoek bij een Afrikaner die zelf een soort ouderwets olifantengeweer heeft gesmeed. Hij maakt ook zijn eigen zwarte buskruit, maar dat is ook illegaal, dus zet dat maar niet in de krant.
Jirre! Dit wapen is iets speciaals, dat ziet ook een leek als ik. Een roer om U tegen te zeggen als in Paul Kruger. Ik kan gelukkig voorkomen dat ik zelf dat bakbeest moet afvuren, want ik heb gehoord over schouders-uit-de-kom en gebroken neuzen door de terugslag en heb een filmpje op ‘n smartfoon gezien, waarin ik nog net tussen de kruitdampen door zag hoe de schutter van zijn voeten gelicht en naar achteren geworpen werd.

Goed-goed, dan wil ik best die, eveneens uit huisvlijt ontstane, musket afvuren. Kruit in de loop gieten uit ’n hoorn, loden kogel en vetlappie erop, aanstampen met die pookstok, de haan op scherp stellen, met ‘n vuursteentje rommelen… zonder professionele assistentie was mij dat allemaal niet gelukt.
Kablam! Mijn motorprotectievest vangt de ergste klap op.
En? Wat heb ik geraakt, daar in het aangevizierde gebied van het doelwit? Mynheer Roersmid wijst op een kuiltje in de grond vlakbij mijn vuurpositie. Ahum. Gelukkig heb ik meer verstand van motorrijden.

Zo nu en dan richt Alom-Buys zich via Willem Anker rechtstreeks tot de lezer. In jou tyd is die hoofweë geteer, ’n kriskras oor die land, soos sweephale… Styg maar op en bespied die wydtes.
Buys trok naar waar geen andere blanke eerder ging wonen. Zo nu en dan bleven hij en zijn gevolg hangen bij een gastvrije stam, zoals bij de Huruthes in hun stad Karechuenya, Stat der Stede.
Nog nooit eerder zag Coenraad zoveel mensen opeengepakt.
Ek stap daelank  rond met ’n bek wat oophang. Ek was nog nooit in die Caab nie, die grootste dorp wat ek ken is Swellendam… Hoe soveel mense so op een hoop kan bly en mekaar nie verskeur nie, gaan my nederige verstand te bowe. In hierdie geweste is die jagters meer volop als die prooi.
Tijd om weer verder te trekken, dus.

Vanaf Louis Trichardt rij ik westwaarts over de R522 met rechts de Zoutpansbergen en links vlaktes vol mopanebomen en de Blouberge ijl op de horizon. Zo’n twintig jaar geleden ontmoette ik aan deze weg Fiela en Gideon Buys bij hun winkel-van-sinkel. Ze vertelden mij toen over de tussen-wal-en-schippositie waarin de nakomelingen van Coenraad de Buys zich hier in Buysdorp bevonden. Zoals zoveel “kleurlingen” door wit en zwart verstoten, nergens echt bijhorend en door armoede en achterstelling ook onderling verdeeld.

Fiela is een paar jaar geleden overleden, Gideon neemt zijn telefoon niet op. Een paar kilometer verderop ontvangt een ander lid van het Buysvolk mij op zijn boerderij. Er staan rieten stoelen klaar in de schaduw van ’n oude Ana-boom, vogels fluiten in het lover en uit de moestuin stijgen bedwelmend aardse geuren op.

Alexander Smail spreekt buiten Afrikaans ook prachtig Engels. Hij heeft in Kwazulu-Natal gestudeerd, totdat hij vanwege geldgebrek zijn studie moest opgeven en terugkwam naar Buysdorp, waar zo’n 300 nazaten van de stamvader nog wonen.
We all grew up in bitter poverty.
Smail heeft het boek van Anker niet gelezen, maar vertelt me meer over de positie van het Buysvolk, die er sinds 1994 niet beter op is geworden.
President Paul Kruger zelf schonk officieel het land hier aan de Buysmense, als dank voor hun medewerking tijdens de Eerste Boerenoorlog. Dat is hen daarna door de Britten en ANC-ers niet in dank afgenomen, nog steeds spelen er kwesties over landonteigening in hun nadeel.

Mynheer Smail en ik verkassen voor een hamburger naar Die Drukgang in Vivo, op de kruising van de R521 en de R522. Vivo bestaat uit weinig meer dan ’n supermarkt, benzinepomp, abattoir, benzinestation en kerk. De jongemannen aan de Drukgangbar hebben pistolen aan de riemen van hun korte broeken hangen. Coenraad zou zich hier ook thuis voelen.
Maar hij moest toch verder, aan die innerlijke onrust toegevend.
Weer so vry soos die gevogeltes van die hemele.

Willem Anker werkt op nuchtere maar ook ontroerende wijze naar het einde toe. Afscheid, verzoening, door ’n beroerte is Coenraad hulpbehoevend geworden. Een Laatste Avondmaal met wat nog rest van zijn harem en hordes kinders, bereid door zijn trouwe Maria nadat ze hem een zakje lood en een volle kruithoorn heeft gegeven, al die tijd onder haar rokken voor hem bewaard.

’s Morgens vroeg sluipt Coenraad weg uit de wagen bij Maria, die met open ogen roerloos naar het wagendoek staart.
Ek wil by die Portugese uitkom, Inhambane toe, na die land van kruit en linne… Ek moet verder, vorentoe, einder toe. Maar die einder bly die grens. Daar is nie ’n uiteindelike hawe om na uit te dien nie. Ná elke einder staan ’n volgende een op uit die vlakte.

Voordat we nu in harpspel en panfluiterij blijven steken, raspt Rian Malan weer voort in zijn song Coenraad Buys:
Hoog, in die lug, sweef ‘n valk, in die wind verby.
Verdwyn, in die mis, bo kranse waar daar drakens bly.
Nou woon ek in die wolke, ver bo die Soutpansberg
En ek watch jou ouens daar onder, hulle self vir my vererg.
Ek lag lekker op my wolkie en my vroue saam met my
Ek weet presies wie ek is, maar se my, wie is jy.

Het zou me niet verbazen als Willem Anker zijn inspiratie voor Alom-Buys van Malans Buys-song kreeg. Volgens Agatha Schoeman, in haar Universteit van Pretoria-thesis over Buys uit 1938, geloofden Coenraad’s nazaten niet dat hij was gestorven. Hun vader zou aan de Mozambikaanse kust met een rijke vrouw uit Goa zijn getrouwd en met haar tenminste een dochter hebben gekregen. Van Alom-Buys ben ik voorlopig nog niet af.

Michael de Jongh is gepensioneerd professor Antropologie en Archeologie aan de Universiteit van Zuid-Afrika (UNISA). Hij legt de laatste hand aan een boek over de nazaten van Coenraad de Buys, het zogenaamde Buysvolk. Vanwege lockdown en angst voor coronabesmetting kan ik De Jongh in Zuid-Afrika helaas niet persoonlijk ontmoeten. Hij beantwoordt mijn vragen per e-mail.

Heeft u ooit een road trip of andere reis gemaakt in het spoor van De Buys?
De afgelopen jaren heb ik de “stappen” van Coenraad en zijn voor- en nageslacht in kaart gebracht en gevolgd in Zuid- en Zuidelijk-Afrika. Er zijn ook Buysen in de Karoo, Namibië en Zimbabwe. Zodoende heb ik meer Buysgemeenschappen ontdekt dan alleen die in Buysdorp. Daar besteed ik een heel hoofdstuk aan.

U moet op een heleboel verhalen zijn gestoten, maar ook op tragedie.
Waar plaatsen Buysvolkers zichzelf in het huidige Zuid-Afrika?
Ze beschouwen zichzelf als een “middenwereld”, zowel onder de huidige als de vroegere dispensatie.Veel leden van de huidige generatie zijn zich alleen vaag bewust van Coenraad, maar hij is toch aanwezig in het bewustzijn van de Buysen.

Wat vindt u van het boek Buys dat Willem Anker heeft geschreven?
Anker verstopt zich achter een scherm van fictie maar begaat een misdaad op het vlak van non-fictie/geschiedenis. De Buysen die het boek hebben gelezen zijn verbolgen – het is een perversie. Anker heeft nooit interactie gezocht met de Buysen, of hen “meegenomen” in zijn schrijfwerk.

Helden worden soms schurken en schurken worden helden in de loop der tijd. Waarom is Coenraad de Buys geen nationale held in Zuid-Afrika zoals Jeanne d’Arc in Frankrijk, Robin Hood in Groot Brittanië of Buffalo Bill in de Verenigde Staten?
Buys wordt niet nationaal geëerd. Onder de vorige dispensatie was dat vanwege zijn relaties/huwelijken/samenwonen (en kinderen) met vrouwen “anders” dan die uit zijn eigen gemeenschap. Vandaag de dag worden de Buysen niet gehoord en zelfs gediscrimineerd vanwege hun traditie en neiging naar autonomie.

Wat is de toekomst van de Afrikaanse taal en cultuur?
Zuid-Afrikanen zullen blijven communiceren in een taal waarin zij zich op hun gemak voelen en waarmee zij zich goed kunnen uitdrukken, zolang pogingen worden gestaakt om kunstmatig Afrikaans te beschermen of te behouden of die taal te stigmatiseren.

Dit artikel is mede tot stand gekomen middels een werkbeurs schrijvende journalistiek van Matchingfonds De Coöperatie.